Europejski System Banków Centralnych

Europejski System Banków Centralnych

Wstęp

Europejski System Banków Centralnych (ESBC) stanowi jedną z najważniejszych organizacji finansowych na świecie. Powołanie tej zaawansowanej struktury koronuje złożone przedsięwzięcie utworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej oraz stanowi istotny etap w procesie integracji europejskiej.Przesunięcie polityki pieniężnej na poziom wspólnotowy wymagało istotnych zmian europejskiego systemu bankowego. Tworząc zasady funkcjonowania tego systemu poszukiwano takiego modelu strukturalno-organi­zacyjnego, który zapewniłby sprawne wykonywanie zadań na poziomie Wspólnoty Europejskiej przy jednoczesnym wykorzystaniu już istniejących struktur bankowości centralnej w krajach członkowskich. Z idei tej zro­dził się Europejski System Banków Centralnych.

Podstawą prawna funkcjonowania ESBC jest Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (TWE) z 7 lutego 1992 roku. Szczegółowe rozwiązania dotyczące zadań, kompetencji oraz organizacji ESBC i Europejskiego Banku Centralnego (EBC) zamieszczono natomiast w Protokole w sprawie Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego (zwany Statutem ESBC i EBC).

Rys historyczny

Jednolity rynek wewnętrzny Unii Europejskiej (UE) stanowi w wymiarze światowym najbardziej zaawansowaną formę integracji gospodarczej. By mógł on zaistnieć konieczne było wdrożenie wspólnej polityki gospodarczej i walutowej. Po raz pierwszy ideę przekształcenia Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) w Unię Gospodarczą i Walutową (UGiW) wysunięto już pod koniec lat 60-tych XX wieku, jednak to dopiero pod koniec lat 80-tych powstało konkretne rozwiązanie, przedstawione w tzw. Raporcie Delorsa (ówczesnego przewodniczącego Komisji Wspólnot Europejskich), utworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej będącej złożonym systemem współpracy państw Unii Europejskiej, polegającym na swobodnym przepływie towarów, osób, usług i kapitału, a także ustabilizowania kursów walutowych. Docelowo działania te miały doprowadzić do wprowadzenia wspólnej waluty, stopniowego ujednolicanie polityki monetarnej oraz koordynacji działań ekonomicznych i gospodarczych na terenie UE.Traktat z Maastricht z 7 lutego 1992 roku nadał nowy kształt polityce gospodarczej i monetarnej, kreując Unię Gospodarczą i Walutową. Stworzony został instrument umożliwiający zrównoważony rozwój gospodarczy na obszarze Wspólnoty Europejskiej.

Unia Gospodarcza i Walutowa powstawała w trzech etapach:

Pierwszy etap (1990-1993) objął przede wszystkim utworzenie wspólnego rynku europejskiego przez zniesienie wszystkich wewnętrznych barier utrudniających swobodny przepływ osób, towarów, kapitału i usług w Europie.

Drugi etap (1994-1998) rozpoczął się wraz z ustanowieniem Europejskiego instytutu Walutowego z siedzibą we Frankfurcie nad Menem i polegał na przygotowaniach do wprowadzenia wspólnej waluty, unikaniu lub eliminacji nadmiernego deficytu budżetowego w poszczególnych państwach oraz wzmacnianiu konwergencji polityki gospodarczej i walutowej państw członkowskich, tak by poszczególne krajowe banki centralne państw Unii Europejskiej mogły funkcjonować we wspólnym systemie. Warunkiem przystąpienia do tej wielkiej inicjatywy gospodarczej było zapewnienie stabilności siły nabywczej jednolitego pieniądza europejskiego, a także ustalenie wysokości stopy procentowej, wysokości deficytu budżetowego i długu publicznego na odpowiednim poziomie. Europejski System Banków Centralnych i Europejski Bank Centralny rozpoczęły swoją działalność 1 czerwca 1998 roku, na pół roku przed przejściem do ostatniej fazy tworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej. W tym okresie podstawowym zadaniem EBC było przygotowanie infrastruktury organizacyjnej i prawnej, koniecznej dla prawidłowego funkcjonowania jednolitej polityki pieniężnej ( art. 123 ust. 1 TWE).

Trzeci etap rozpoczął się 1 stycznia 1999 roku wraz z ustaleniem nieodwołalnych kursów walut, przekazaniem kompetencji w dziedzinie polityki pieniężnej Europejskiemu Bankowi Centralnemu, zlikwidowaniem Europejskiego Instytutu Walutowego i wprowadzeniem euro jako wspólnej waluty. Z dniem 1 stycznia 2002 r. banknoty i monety euro stały się prawnym środkiem płatniczym w państwach uczestniczących.

Europejski System Banków Centralnych

ESBC złożony jest z Europejskiego Banku Centralnego (EBC) i krajowych banków centralnych Państw Członkowskich. Są to banki państw strefy euro, państw z derogacją (członków UE i UGiW, które nie przyjęły jeszcze euro, ale zobowiązane są dokonać wszelkich starań w tym kierunku) oraz Wielkiej Brytanii i Danii, które obowiązuje klauzula opt-out, co oznacza, że samodzielnie zdecydują czy i kiedy przystąpią do strefy euro. ESBC nie ma własnej osobowości prawnej, zdolności do czynności prawnych ani organów decyzyjnych – mają je natomiast wchodzące w jego skład Europejski Bank Centralny oraz krajowe banki centralne.

Do pełnienia funkcji banku centralnego dla euro ustanowiono cały system, a nie pojedynczy bank ze względu na to, że:

1. Ustanowienie jednego banku centralnego dla całej strefy euro i skupienie działalności w zakresie bankowości centralnej w jednym miej­scu nie znalazłoby akceptacji politycznej.
2. Powołanie ESBC pozwala na wykorzystywanie doświadczeń poszcze­gólnych krajowych banków centralnych, zachowując przy tym ich porządek instytucjo­nalny, możliwości operacyjne i wiedzę ekspercką.
3. Ze względu na duży zasięg geograficzny strefy euro uznano za właściwe, by instytucje kredytowe miały punkt dostępu do bankowości centralnej w każdym z należących do strefy państw członkowskich. Biorąc pod uwa­gę znaczne zróżnicowanie narodowościowe i kulturowe strefy euro uzna­no, że to instytucje krajowe (a nie ponadnarodowe) są najlepiej przygoto­wane do pełnienia funkcji łącznika z ESBC.

Termin „Europejski System Banków Centralnych” oznacza zatem swoiste rozwiązanie instytucjonalne, które ustanawia ogniwa łączące Europejski Bank Centralny z krajowymi bankami centralnymi zapewniające, że proces decyzyjny jest scentralizowany a zadania, które Traktat WE powierzył ESBC są realizowane wspólnie i konsekwentnie, zgodnie z podziałem uprawnień oraz celami systemu.Według Jarosława Dudzika ESBC to „rama” łącząca EBC i narodowe banki wokół określonych w traktacie celów.

Ponieważ nienależące do strefy euro państwa członkowskie zachowały swe uprawnienia w zakresie prowadzenia polityki pieniężnej, ich banki centralne nie biorą udziału w wypełnianiu podstawowych funkcji ESBC. W celu zwiększenia przejrzystości układu organiza­cyjnego ESBC w listopadzie 1998 roku wprowadzono termin Eurosystem. Oznacza on skład, w którym ESBC wykonuje swoje podstawowe zadania. Należą do niego EBC oraz krajowe banki centralne tych państw członkowskich, które przyjęły euro. Co prawda z formalnego punktu widzenia, państwa będące poza strefą euro są członkami Unii Gospodarczej i Walutowej, ale jako państwa, które nie przyjęły jeszcze wspólnej waluty nie mają prawa do uczestnictwa kształtowaniu polityki pieniężnej krajów strefy euro. Należy zwrócić uwagę na tę okoliczność, że tekst TWE mówi o Europejskim Systemie Banków Centralnych, a nie o Eurosystemie, ponieważ tworzono go przy założeniu, że wspólną walutę  przyjmą wszystkie państwa członkowskie UE. Dopóki jednak to nie nastąpi, zadania te będzie realizować Eurosystem.

Europejski Bank Centralny jako główna instytucja ESBC

Wyłączną odpowiedzialność za wspólną politykę pieniężną strefy euro po­wierzono Europejskiemu Bankowi Centralnemu z siedzibą we Frankfurcie nad Menem. Wspól­na waluta wymaga wspólnej polityki pieniężnej i centralizacji uprawnień de­cyzyjnych, a ponieważ niektóre decyzje dotyczące polityki pieniężnej podej­mowane są na bieżąco, zdecydowano że struktura decyzyjna musi być trwała i zinstytucjona­lizowana w formie podmiotu prawnego ponoszącego odpowiedzialność poli­tyczną za swoją działalność. Ponadto ze względu na to, że celem polityki pie­niężnej jest utrzymanie stabilności cen, uprawnienia decyzyjne należało po­wierzyć organowi niezależnemu tak od instytucji wspólnotowych, jak i od państw członkowskich.

Polityka kursowa również została przeniesiona z poziomu państw członkowskich na szczebel centralny. Ponieważ wspólna waluta oznacza wspólny kurs wymia­ny, możliwe jest istnienie tylko jednej polityki kursowej. Decyzje dotyczące po­lityki kursowej dla strefy euro podejmowane są wspólnie przez EBC i Radę do spraw gospodarczych i finansowych. Główne rozwiązania wzorowane były na uregulowaniach obowiązujących w Deutsche Bundesbanku statuujących dużą niezależność finansową banku, sposób powoływania władz czy też kadencyjność członków organów decyzyjnych Osobowość prawną nadał EBC art. 107 ust. 2 TWE. Zgodnie zaś z art. 9 ust. 1 Sta­tutu ESBC, Europejski Bank Centralny jest zdolny do czynności prawnych w naj­szerszym zakresie przyznawanym we właściwych przepisach krajowych poszcze­gólnych państw członkowskich. EBC może nabywać i zbywać majątek ru­chomy i nieruchomy oraz być stroną w postępowaniu prawnym.

Organy decyzyjne EBC są jednocześnie organami decyzyjnymi ESBC i Euro­systemu. Do organów tych należą:

Rada Prezesów (Rada Zarządzająca) – jest najważniejszym organem decyzyjnym EBC. W jej skład wchodzą członkowie zarządu EBC oraz prezesi narodowych banków centralnych strefy euro. Rada Prezesów podejmuje decyzje konieczne dla realizacji zadań nałożonych na ESBC, w tym w szcze­gólności dotyczących realizacji polityki pieniężnej w strefie euro. Rada Prezesów wydaje ponadto wiążące decyzje, dyrektywy i rozporządzenia.

Zarząd – składa się z przewodniczącego, wiceprzewodniczącego i 4 członków. Zarząd jest odpowiedzialny za realizację polityki pieniężnej zgodnie z wytycznymi i postanowienia­mi Rady Prezesów oraz za bieżące sprawy EBC. Na czele Zarządu zasiada Prezes EBC, który przewodniczy Radzie Prezesów i Radzie Ogólnej, a także reprezentuje ESBC na zewnątrz.

Rada Ogólna – składa się z Prezesa i Wiceprezesa Zarządu oraz prezesów narodowych banków centralnych UE (w tym Narodowego Banku Polskiego). Podstawą prawną działania Rady Ogólnej są art. 123 ust. 3 TWE oraz art. 45 statutu ESBC i EBC. Rada Generalna pełni funkcje doradcze, wspomagające i administracyjne. Jest ona swoistym łącznikiem oraz platformą wymiany informacji i doświadczeń pomiędzy krajami strefy euro oraz tymi państwami członkowskimi UE, które jeszcze nie przyjęły euro. Zgodnie z art. 47 ust. 2 statutu Rada Ogólna zbiera dane statystyczne, przygotowuje coroczny raport EBC, ustala standardy rachunkowości dla narodowych banków centralnych. Jest to organ tymczasowy, a jego tymczasowość wynika stąd, iż Traktat przewiduje jego funkcjonowanie jedynie tak długo, jak długo niektóre państwa członkowskie będą objęte regulacją szczególną.

Kompetencje Rady Ogólnej nie mogą – zarówno w sferze prawodawstwa, jak i w sferze praktyki stosowania prawa – modyfikować lub ograniczać kompetencji ESBC, EBC oraz narodowych banków centralnych określonych tak w Traktacie, jak i przepisach statutu ESBC i EBC. Pewien nieznaczny wyjątek od tej reguły stanowi art. 48 statutu ESBC i EBC, dotyczący możliwości nałożenia na państwa objęte derogacją obowiązku pokrycia przez nie minimalnego ułamka kapitału założycielskiego Europejskiego Banku Centralnego na zabezpieczenie kosztów operacyjnych tej instytucji. Jest to rozwiązanie naturalne, gdyż gdyby taką decyzję uchwalała Rada Prezesów, to państwa objęte derogacją nie mogłyby w tej sprawie głosować, pomimo tego, że sprawa by ich dotyczyła.

Organy decyzyjne EBC korzystają ze wsparcia komitetów ESBC, które pełnią też ważną rolę we współpracy w ramach ESBC. W skład komitetów wchodzą przedstawiciele EBC i krajowych banków centralnych Eurosystemu, a także innych organów (np. krajowych organów nadzoru w przypadku Komitetu Nadzoru Bankowego). Krajowe banki centralne państw spoza strefy euro wyznaczają ekspertów uczestniczących w posiedzeniach komitetów ESBC, gdy dotyczą one spraw wchodzącymi w zakres kompetencji Rady Ogólnej. Zakres uprawnień komitetów określa Rada Prezesów, której podlegają one za pośrednictwem Zarządu.

Charakteryzując pozycję prawną Europejskiego Banku Centralnego należy podkreślić, że nie posiada on uprawnień do sprawowania niektórych funkcji typowych dla banku centralnego.  Z tego powodu niektórzy twierdzą, że EBC nie jest bankiem centralnym w pełnym tego słowa znaczeniu. Głównym argumentem za taką tezą jest brak uprawnień EBC w zakresie nadzoru bankowego. Europejski Bank Centralny nie pełni również roli pożyczkodawcy ostatniej instancji. Obecnie nadzór bankowy należy do krajowych banków centralnych, natomiast przepisy umożliwiają EBC jedynie kształtowanie ogólnych kierunków polityki w tym zakresie. EBC może udzielać porad i konsultacji Radzie, Komisji i właściwym władzom państw członkowskich, co do zakresu i realizacji prawa Wspólnoty związanego ze stabilnością systemu finansowego oraz   z nadzorem ostrożnościowym instytucji kredytowych.

Główne przeszkody dla pełnienia obecnie przez EBC zadań scentralizowanego nadzoru bankowego wynikają z braku doświadczeń EBC w tym zakresie. To banki centralne mają odpowiednie doświadczenie i znają specyfikę krajowych systemów bankowych. Dodatkowe problemy wynikają z tego, że w niektórych krajach nadzór sprawowany jest przez instytucje niezależne od banków centralnych.

Rola krajowych banków centralnych w ESBC

Pomimo zadań, jakie spoczywają na Europejskim Banku Centralnym, niebagatelną rolę w Eurosystemie odgrywają również krajowe banki centralne należące do strefy euro. Realizują przede wszystkim politykę pieniężną ustaloną przez organa decyzyjne EBC, tj. przez Radę Prezesów i Zarząd. Banki centralne strefy euro zajmują się ponadto emisją banknotów, wykonywaną na zamówienie EBC. Każdy z krajowych banków centralnych ESBC ma osobowość prawną w ra­mach prawa krajowego danego państwa. Z kolei na mocy art. 105 Traktatu WE i art. 14 ust. 3 Statutu ESBC wszystkie krajowe banki centralne strefy euro stano­wią integralną część Eurosystemu.

Krajowe banki centralne pełnią istotną rolę w ESBC, zapewniając jego efektywniejsze funkcjonowanie dzięki temu, że EBC wykorzystując ich dorobek w zakresie współpracy z krajowymi rynkami pieniężnymi i finansowymi, doświadczenie oraz wypracowaną przez nie infrastrukturą operacyjną dostosowaną do specyfiki krajowych rynków pieniężnych i finansowych.Zgodnie z art. 12 ust. 1 Statutu realizują one te z zadań Eurosystemu, które zostały im przekazane przez EBC zgodnie z zasadą de­centralizacji ,a także działają zgodnie z wytycznymi i in­strukcjami EBC. Zarówno EBC, jak i narodowe banki centralne prowadzą konta instytucji kredytowych, instytucji publicznych i innych uczestników operacji rynkowych. W szczególności mogą prowadzić transakcje na rynkach finansowych, giełdach papierów wartościowych oraz przeprowadzać transakcje związane z obrotem metalami szlachetnymi. Europejski Bank Centralny może żądać, aby działające w krajach członkowskich instytucje kredytowe utrzymywały na kontach EBC i narodowych banków centralnych rezerwy minimalne w celu realizacji wspólnej polityki pieniężnej. Narodowe banki centralne wspierają również system informacyjny EBC, wyjaśniają decyzję podjęte przez EBC, działając tym samym jako jego ambasadorzy w regionie, co jest istotne dla zapewnienia prawidłowej komunikacji z rynkiem finansowym oraz wiarygodności ESBC. Funkcjonalna integracja krajowych banków centralnych z Eurosystemem nie naru­sza ich dotychczasowej autonomii instytucjonalnej, finansowej i administracyjnej.

Krajowe banki centralne państw członkowskich nienależących do strefy euro są również członkami ESBC, ale mają szczególny status. Regulują i ponoszą odpowiedzialność za po­litykę pieniężną swojego kraju i dlatego są wyłączone z uczestnictwa w podstawowej działalności Eurosystemu, w szczególności z prowadzenia wspólnej polityki pieniężnej.

Do zadań wszystkich krajowych banków centralnych należących do ESBC należy zbieranie danych statystycznych dotyczących sytuacji makroekonomicznej w danym kraju i przekazywanie ich do EBC. Są one podstawą przy podejmowaniu decyzji dotyczących polityki pieniężnej a także wykorzystywane są w działalności analityczno-badawczej prowadzonej przez odpowiednie komórki EBC. Banki krajowe biorą także udział w opiniowaniu projektów aktów prawnych organów wspólnotowych, w tym projektów regulacji EBC oraz projektów regulacji krajowych, które dotyczą kompetencji ESBC. Niemniej jednak krajowe banki centralne spoza strefy euro również mają obo­wiązek przestrzegania zasady ukierunkowania polityki pieniężnej na utrzyma­nie stabilności cen. Dodatkowo banki te współpracują z Eurosystemem w dziedzinie polityki pieniężnej i kur­sowej w ramach europejskiego mechanizmu kursowego ERM II.

Zasady funkcjonowania ESBC

Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską nakłada na ESBC obowiązek poszanowania zasad gospodarki rynkowej i wolnej konkurencji. Zasady te przestrzegane są w wieloraki sposób. Utrzymując stabilność cen, EBC przyczynia się do właściwego funkcjonowania mechanizmów cenowych, co jest niezbędną cechą prawidłowo funkcjonującej gospodarki rynkowej i co sprzyja wydajnej alokacji zasobów. Instrumenty polityki pieniężnej Eurosystemu są oparte na mechanizmach rynkowych, zaś instytucje kredytowe maja równe warunki dostępu do operacji depozytowo-kredytowych. Strony Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską uczyniły zadość swojemu przekonaniu, iż tylko zachowanie owych zasad sprzyjać może efektywnej alokacji zasobów.

Europejski System Banków Centralnych honoruje zasadę subsydiarności. Art. 105 ust.1 TWE zobowiązuje ESBC do wspierania polityki gospodarczej Wspólnoty. Polityka pieniężna ma pełnić funkcję pomocniczą i posłużyć do urzeczywistnienia wymienionych art. 2 TWE celów Wspólnoty Europejskiej. Dlatego Europejski Bank Centralny poprzez swoje organy zarządza ESBC, stanowi centrum decyzyjne, kształtuje kierunki i narzędzia polityki monetarnej, natomiast krajowe banki centralne realizują zadania określone przez EBC (są podmiotami wykonawczymi). Scentralizowane są zaś tylko te decyzje, które są konieczne do prawidłowego funkcjonowania Unii Europejskiej.

Za wyjątkiem statutowych zadań powierzonych wyłącznie EBC, jako centralnej instytucji Eurosystemu, Statut ESBC nie precyzuje, w ja­kim stopniu poszczególne dziedziny polityki EBC mają być realizowane przez EBC a w jakim przez krajowe banki centralne. W przypadku przeważającej większości działań Eurosystemu faktyczny podział pracy został ustalony zgod­nie z zasadą decentralizacji, która w art.12 ust.1 Statutu ESBC stanowi, że w zakresie uznanym za możliwy i odpowiedni EBC ma prawo zwracać się do krajowych banków centralnych w celu przeprowadzenia operacji stanowiących część zadań Eurosystemu.

Struktura operacyjna Eurosystemu w pełni uwzględnia zasadę decentralizacji. Niemal wszystkie zadania wykonują krajowe banki centralne. W szczególności prowadzą operacje polityki pieniężnej, a jako przedstawiciele EBC – większość operacji zagra­nicznych. Udostępniają systemy rozliczeniowe i systemy rozrachunku papie­rów wartościowych, a także odpowiadają za zaopatrzenie w banknoty euro, ich emisję i obsługę poemisyjną. Ponadto gromadzą dane statystyczne dla EBC, współpracują z EBC w tłumaczeniu i przygotowaniu publikacji oraz uczestniczą w analizach i badaniach ekonomicznych prowadzonych w ramach zorganizowanych sieci.

Niezależność ESBC

Aby ESBC mógł prawidłowo funkcjonować i wywiązać się z celów i zadań, do których został powołany mocą przepisów wspólnotowych, została mu prawnie zagwarantowana niezależność. Federalny charakter Europejskiego Systemu Banków Centralnych sprawia jednak, że niezależność EBC i narodowych banków centralnych jest zróżnicowana w odniesieniu do poszczególnych jej aspektów. Traktat z Maastricht określił cztery rodzaje niezależności Europejskiego Banku   Centralnego   i Europejskiego   Systemu   Banków   Centralnych.

Niezależność funkcjonalna polega na zdolności EBC do samodzielnego opracowywania i realizacji polityki monetarnej oraz wykonywania innych zadań statutowych. Chociaż w sensie formalnym nie następuje przejecie przez EBC niezależności krajowych banków centralnych, to ma miejsce jej częściowa utrata, ponieważ realnie ograniczona zostaje swoboda sterowania przez krajowy bank centralny podażą pieniądza krajowego czy stopą procentową.Krajowe banki centralne jedynie wykonują zadania EBC, nie mogąc decydować o sposobach i instrumentach realizacji prawnie zdefiniowanego celu podstawowego. Nie posiadają też możliwości jego zmiany i zostały zobowiązane do wykonywania wszystkich zadań związanych z realizacją tego celu.Zgodnie ze Statutem ESBC krajowe banki centralne pełnią funkcje niezwiązane z Eurosystemem na własna odpowiedzialność, pod warunkiem, ze funkcje te nie kolidują z celami i zadaniami Eurosystemu. Należą do nich rożne, w zależności od kraju, rodzaje usług finansowych i administracyjnych świadczonych na rzecz rządów danego kraju. Niezależność funkcjonalną utrzymują natomiast krajowe banki centralne państw podle-gających derogacji w ramach ESBC, a zatem pozostające czasowo poza Eurosystemem. Pełna utrata niezależności krajowego banku centralnego następuje w momencie zastąpienia waluty krajowej pieniądzem euro.

W ramach przynależności do ESBC narodowe banki krajowe uzyskują wysoką niezależność instytucjonalną. Istota niezależności instytucjonalnej, wyrażająca się w niezależności banku centralnego od presji zewnętrznych, znalazła odzwierciedlenie w postanowieniach art. 108 Traktatu z Maastricht i art. 7 Statutu ESBC i EBC zabraniających „EBC oraz poszczególnym krajowym bankom centralnym, jak i ich członkom i organom dewizowym kierować się sugestiami organów, instytucji Wspólnoty, jak również rządów państw członkowskich albo innych stron lub przyjmować te sugestie przy sprawowaniu powierzonych im przez Wspólnotę Europejską zadań, uprawnień i obowiązków”. Zabronione jest zarówno przyjmowania wszelkich instrukcji, jak i zwracania się o nie. Wyłącznie EBC ma prawo zwracać się do narodowych banków centralnych w celu przeprowadzenia operacji stanowiących część zadań ESBC (art. 12 ust. 1 Statutu EBC). Ponadto jedynie ETS może kontrolować działania i zaniechania EBC bądź interpretować je w sprawach i na warunkach określonych przepisami TWE (art. 35 ust. 1 Statutu).

Niezależność personalna jest ściśle związana z niezależnością polityczną i dotyczy procedury powoływania członków organów decyzyjnych i bezpieczeństwa ich kadencji. Polega na tym, że kadencja członków Rady Zarządzającej EBC trwa 8 lat i nie ma możliwości jej przedłużenia. Prezesi krajowych banków centralnych powoływani są na kadencje 5-letnie, ale istnieje możliwość ich ponownego wyboru przez władze narodowe. Odwołanie ze stanowiska może nastąpić tylko w okolicznościach określonych przez Statut ESBC i EBC, czyli wówczas, gdy osoba pełniąca daną funkcję dopuściła się poważnych uchybień lub gdy nie jest w stanie dalej realizować obowiązków wynikających z podjętych zadań.

Niezależność finansowa oznacza, że banki centralne funkcjonujące w Europejskim Systemie Banków Centralnych powinny posiadać takie zasoby finansowe, które zapewniają prawidłowe i bezpieczne wykonywanie zadań związanych z uczestnictwem w ESBC. Zasoby finansowe ESBC są wyłączone z budżetu Wspólnoty. Europejski Bank Centralny został wyposażony w kapitał zakładowy w wysokości 5 mld euro i rezerwy dewizowe w wysokości 50 mld euro. Kapitał ten może być powiększony o sumy określone przez Radę Zarządzającą. Jedynymi subskrybentami i właścicielami kapitału są narodowe banki centralne. Ważną cechą finansowej niezależności Europejskiego Banku Centralnego jest brak obowiązku finansowania długu wewnętrznego zaciąganego przez rządy.

Cele i kompetencje realizowane w ramach Europejskiego Systemu Banków Centralnych

W art. 4 ust. 2 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, utrzymanie stabilności cen określone zostało jako nadrzędny cel polityki pieniężnej i polityki kursów wymiany walut. Przyjmuje się, że pojęcie stabilności cen dotyczy ogólnego poziomu cen w gospodarce i wiąże się z koniecznością unikania zarówno przedłużającej się inflacji, jak i deflacji. Stabilność cen przyczynia się także do osiągnięcia wysokiego poziomu aktywności gospodarczej i zatrudnienia. Uznano, że przyjęcie za cel polityki polityki pieniężnej utrzymania stabilności cen:

1. zwiększa przejrzystość rachunku ekonomicznego i tym samym sprzyja podejmowaniu racjonalnych decyzji ekonomicznych
2. ułatwia utrzymanie społecznej spójności m.in. dzięki wyeliminowaniu redystrybucji dochodów podejmowanej przez zmiany cen
3. przyczynia się do rozwoju współpracy ekonomicznej i umocnienia integracji gospodarczej w skali międzynarodowej

Ponadto Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską stanowi w art. 5 ust.1 zd.1, że pomimo tego, iż głównym celem ESBC jest utrzymywanie stabilności cen, to o ile nie będzie to naruszać celu podstawowego, ESBC może swoimi działaniami wspierać ogólną politykę gospodarczą Wspólnoty poprzez przyczynianie się do osiągnięcia celów określonych w art. 2 TWE, takich jak na wzrost gospodarczy, zwalczanie bezrobocia, ekspansję eksportową, restrukturyzację oraz unowocześnienie gospodarki i rozwój regionalny. Jakkolwiek Traktat WE wyraźnie wyznacza utrzymanie stabilności cen, jako podstawowy cel EBC, nie definiuje dokładnie tego pojęcia. W tej sytuacji w październiku 1998r. EBC ogłosił ilościową definicję stabilności cen, która jest częścią strategii polityki pieniężnej EBC.  Określono, że pod pojęciem stabilności cen należy rozumieć sytuację, kiedy – w średnim okresie – przeciętny roczny wzrost cen, wyrażony w postaci Zharmonizowanego Indeksu Cen Konsumpcyjnych, kształtuje się poniżej 2%. Konkretyzując w przedstawiony wyżej sposób pojęcie stabilności cen, kierowano się przekonaniem, że zagadnieniem naczelnym jest skuteczność oraz wiarygodność polityki pieniężnej.

Elementy strategii polityki pieniężnej opierają się także na dwóch filarach:

1. filar ekonomiczny – w jego ramach analizowane są wszystkie istotne czynniki ekonomiczne wpływające na inflację
2. filar monetarny – w jego ramach analizowane są zmiany agregatów monetarnych i ich długookresowy związek ze zmianami poziomu inflacji

Zgodnie z art. 105 ust. 2 TWE oraz art. 3 ust. 1 Statutu ESBC, zostały nadane  Eurosystemowi następujące kompetencje i narzędzia w celu realizacji celu podstawowego :

Operacje otwartego rynku służą do kształtowania płynności sektora bankowego i całego systemu finansowego, oddziaływania na poziom rynkowych stóp procentowych, sygnalizowania podmiotom gospodarczym kierunku zmian polityki pieniężnej i wpływania tym samym na kierunek oczekiwań inflacyjnych. Stosowane są operacje otwartego rynku takie jak: główne operacje refinansowe, długookresowe operacje finansowe, operacje refinansowe precyzyjnego dostrajania oraz operacje strukturalne.

Kolejnym rodzajem narzędzi stosowanych przez ESBC są tzw. udogodnienia depozytowo-kredytowe (standing facilities), polegające na stworzeniu bankom możliwości deponowania w EBC krótkoterminowych nadwyżek środków płynnych na korzystnych warunkach i udzielaniu bankom krótkoterminowych kredytów pod zastaw określonej kategorii papierów wartościowych (kredyt lombardowy) w celu zaspokojenia pilnych potrzeb płynnościowych.

Formułowanie i realizację polityki pieniężnej strefy euro przez Eurosystem gwarantuje mu pełna kontrola nad bazą monetarną. Zgodnie z art. 106 Traktatu, EBC i krajowe banki centralne są jedynymi instytucjami w strefie euro upraw­nionymi do emisji banknotów będących prawnym środkiem płatniczym. Prawo państw członkowskich strefy euro do bicia monet ogranicza się do niskich nomi­nałów, a wielkość emisji monet musi być zatwierdzona przez EBC. Biorąc pod uwagę uzależnienie systemu bankowego od bazy monetarnej, Eurosystem jest w stanie wywierać dominujący wpływ na warunki panujące na rynku pie­niężnym i na stopy procentowe rynku pieniężnego.

Ważną funkcją pochodną polityki pieniężnej jest prowadzenie operacji waluto­wych. Przydzielenie tego zadania Eurosystemowi pozwala nie tylko wykorzystać możliwości operacyjne banków centralnych, ale również zapewnia dostosowanie operacji dewizowych do celów polityki pieniężnej. Operacje walutowe wpływa­ją na kursy walut i poziom płynności na rynkach krajowych, będące zmiennymi istotnymi dla polityki pieniężnej. Operacje takie muszą mieścić się w nakreślo­nych w TWE ramach polityki kursowej strefy euro. EBC dzieli odpowie­dzialność za tę dziedzinę polityki z Radą UE mającą ostateczne uprawnienia de­cyzyjne w tym zakresie.

Zadanie utrzymywania oficjalnych rezerw walutowych strefy euro i zarządza­nia nimi jest uzupełnieniem prowadzonych przez Eurosystem opera­cji dewizowych. W celu jego realizacji art. 31 Statutu nadaje EBC uprawnienia do kontrolowania sposobu wykorzystania przez krajowe banki centralne posiadanych przez nie dewiz, a przez państwa członkowskie – walutowymi kapitałami obrotowymi. Rezerwy te są oprocentowane wg stopy ustalanej przez EBC. Zgodnie z uprawnieniami zawartymi w Traktacie ESBC nakłada na banki obowiązek tworzenia rezerw minimalnych, zapisywanych na rachunku banku w ESBC w wielkości określonej przez iloczyn stopy rezerw minimalnych, wynoszącej 2% i wielkości depozytów sektora nie finansowego zgromadzonych w bankach. Narzędzie to stosuje się w celu zmniejszenia płynności sektora bankowego i zwiększenia tym samym jego wrażliwości na działania stabilizacyjne ze strony ESBC wobec rynku pieniężnego.

Powierzenie Eurosystemowi zadania wspierania sprawnego działania syste­mów płatniczych wynika z uznania wagi stabilnych i sprawnych systemów płatniczych nie tylko dla operacji polityki pieniężnej, ale również dla gospodarki jako całości.

Dodatkowo art. 101 Traktatu UE określa zakaz udzielania pożyczek sektorowi publicznemu. Zakaz ten, który wszedł w życie wraz z rozpoczęciem drugiego etapu tworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej, chroni Eurosystem przed naciskami sektora publicznego na dofinansowanie ze środków banków centralnych. Jest to także zabezpieczenie przed nabywaniem przez Eurosystem długu publicznego na rynku pierwotnym. EBC regularnie monitoruje rynek także pod kątem potencjalnych prób ominięcia tego zakazu poprzez nabywanie długu publicznego na rynku wtórnym. Eurosystem ma do dyspozycji zestaw instrumentów do prowadzenia swojej polityki, w tym uprawnienia regulacyjne oraz prawo do nakładania sankcji w przypadku naruszenia rozporządzeń i decyzji EBC.

Oprócz wykonywania swoich funkcji podstawowych Eurosystem, zgodnie z art.105 ust.2 TWE ma również przyczyniać się do należytego wykonywania polityk prowadzonych przez właściwe władze w odniesieniu do nadzoru ostrożnościowego nad instytucjami kredytowymi i do stabil­ności systemu finansowego. Ponieważ funkcja ta na­leży zasadniczo do prerogatyw państw członkowskich, rola Eurosystemu ogranicza się do wspierania tego celu. Jako że zakres tego wsparcia nie został określony precyzyjnie, uznano tym samym, że EBC i krajowe banki centralne są stro­nami zasadnie zainteresowanymi kształtem i funkcjonowaniem nadzoru ostrożnościowego oraz zapewnieniem stabilności finansowej.

Dla finansowych stosunków między EBC i krajowymi bankami centralnymi istotne znaczenie ma art. 32 Statutu EBC, który określa zasadę rozdzielania dochodów wynikających z wykonywania przez ESBC polityki pieniężnej proporcjonalnie do wielkości aktywów krajowych banków centralnych zabezpieczających emisję pieniądza oraz zobowiązań depozytowych wobec instytucji kredytowych. Koszty emisji banknotów euro ponoszone przez narodowe banki centralne wynagradzane są fakultatywnie. Zysk netto EBC dzielony jest w ten sposób, że 20% kierowane jest do ogólnego funduszu rezerwowego, a pozostała część jest rozdzielana stosownie do wielkości udziałów poszczególnych banków centralnych w kapitale EBC. Straty EBC pokrywane są z ogólnego funduszu rezerwowego, zaś w sytuacji, gdy środki te nie wystarczają, z dochodów NBC z tytułu emisji pieniądza.

Ponadto zgodnie z art. 123 ust. 2 Traktatu i art. 44 Statutu, EBC ma również re­alizować te funkcje Europejskiego Instytutu Walutowego, których pełnienie jest konieczne w związku z faktem, że jeszcze nie wszystkie państwa członkowskie UE przyjęły euro.

Podsumowanie

Europejski System Banków Centralnych jest instytucją szczególną ze względu na swój szeroki zakres oddziaływania i rolę, jaka została mu przypisana do realizacji na mocy Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Najistotniejszą korzyścią z utworzenia tego rozbudowanego systemu jest jego stabilizujące oraz harmonizujące oddziaływanie na gospodarki krajów członkowskich Unii Europejskiej. Zapewnia on większą swobodę i dynamikę prowadzenia działalności gospodarczej a zwłaszcza handlu.

Bibliografia

1. W. Baka, Bankowość Centralna: funkcje, metody, organizacja, Zarządzanie i Finanse, Warszawa 2001,
2. W. Baka, Bankowość Europejska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005,
3. R. Barczyk, Dostosowanie celów i instrumentów pieniężnych polityki stabilizacji w Polsce, jako element procesów integracji europejskiej (w:) Dostosowania do wymogów Unii Europejskiej, red. P. Kalki, Instytut Zachodni, Poznań 2007,
4. A. Górska, Europejski System Banków Centralnych, Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2004
5. M. Grzesiak, Europejski Bank Centralny, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004
6. L. Oręziak, Euro – nowy pieniądz, wyd.2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003
7. J. Ruszkowski, E. Górnicz, M. Żurek., Leksykon integracji europejskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998
8. Hanspeter K. Scheller, Europejski Bank Centralny historia, rola i funkcje, Europejski Bank Centralny, Warszawa 2006
9. R. Wierzba, Europejski Bank Centralny, Twigger, Warszawa 2003
10. R. Woreta, Perspektywy wejścia Polski do strefy euro, (w:) Polska w Unii europejskiej, red. E. Kawecka-Wyrzykowska, E. Synowiec, t. 2,, IKCHZ, Warszawa 2004