Umowy dotyczące spadku w prawie polskim

Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia

Art. 1047 Kodeksu cywilnego statuuje generalny zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej. „Wyłączenie możliwości zawierania umów odnosi się do takich czynności, których przedmiotem jest cały majątek osoby żyjącej, ułamkowa część takiego majątku lub poszczególne przedmioty, jeżeli majątek taki jest traktowany jako przyszły spadek.” Umowa zawarta wbrew temu zakazowi będzie nieważna z mocy prawa. Z kolei Art. 1048 Kodeksu cywilnego pozwala na zawieranie umów o zrzeczeniu się dziedziczenia po przyszłym spadkodawcy. Umowa taka będzie ważna i skuteczna, jeżeli zostanie zachowana forma szczególna – forma aktu notarialnego. Natomiast Art. 1050 Kodeksu cywilnego pozwala na uchylenie zrzeczenia się dziedziczenia w drodze kolejnej umowy między tymi samymi stronami zawartej w również w formie aktu notarialnego. Umowa może zostać zawarta między przyszłym spadkodawcą a osobą należącą do kręgu spadkobierców ustawowych według obowiązujących przepisów.

Treścią umowy jest zrzeczenie się wyłącznie dziedziczenia ustawowego po przyszłym spadkodawcy. Na gruncie obecnie obowiązujących przepisów Kodeksu cywilnego nie można natomiast zrzec się dziedziczenia testamentowego po danej osobie. Obecnie obowiązujące przepisy Kodeksu cywilnego nie przewidują możliwości zrzeczenia się dziedziczenia na korzyść innej osoby. Umowa zrzeczenia się nie może, więc zostać zawarta pod warunkiem, że spadek dziedziczyć będzie określona osoba.

Skutki umowy o zrzeczeniu się dziedziczenia powstają dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy, z którym umowę zawarto. Spadkobierca, który zrzekł się dziedziczenia zostaje od dziedziczenia wyłączony tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Co więcej, utrata przez spadkobiercę statusu spadkobiercy ustawowego pozbawia go prawa do zachowku. Stosownie do treści art. 1049 §1 Kodeksu cywilnego skutki zrzeczenia się dziedziczenia rozciągają się nie tylko na osobę zrzekającą się, ale także na zstępnych zrzekającego się. Oznacza to, że osoby, które nie zawarły umowy o zrzeczeniu się dziedziczenia również zostają pozbawione statusu spadkobierców ustawowych. W umowie można zastrzec, iż zrzeczenie dziedziczenia odnosi się tylko do osoby zrzekającego się, co spowoduje, że skutki umowy nie będą rozciągać się na zstępnych zrzekającego się. Spadkobierca, który zrzekł się dziedziczenia oraz jego zstępni nadal mogą dziedziczyć po spadkodawcy na podstawie sporządzonego przez niego testamentu.    

Umowa o dział spadku

Art. 1035 Kodeksu cywilnego stanowi, że do działu spadku należy odpowiednio stosować przepisy dotyczące współwłasności w częściach ułamkowych. Natomiast Art. 1037 §1 Kodeksu cywilnego pozwala na zniesienie wspólności majątku spadkowego w drodze umowy o dział spadku albo na mocy orzeczenia sądu. Co do zasady forma, w jakiej powinna zostać zawarta umowa działowa, jest dowolna. Jeżeli jednak do spadku należy nieruchomość, to zgodnie z treścią art. 1037 §2 Kodeksu cywilnego wymagane jest zachowanie formy aktu notarialnego pod rygorem nieważności. Podobnie w sytuacji, gdy w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo, umowa powinna być zawarta w formie szczególnej, tj. formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi.

Stosownie do treści art. 1037 §1  Kodeksu cywilnego umowa o dział spadku może zostać zawarta tylko między wszystkimi współspadkobiercami. Oznacza to, że zgłoszenie choćby przez jednego spośród spadkobierców żądania rozstrzygnięcia sprawy przez sąd uniemożliwia dokonanie działu spadku w drodze umowy. Zawarcie umowy nie jest możliwie również wtedy, gdy między spadkobiercami brak jest zgodniej woli, co do sposobu podziału między nimi przedmiotów i praw należących do spadku. Oczywistym jest, że w przypadku zbycia spadku stroną umowy będzie również jego nabywca. Spadkobiercy muszą legitymować się prawomocnym postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku albo zarejestrowanym aktem poświadczenia dziedziczenia.

Przedmiotem umowy nie musi być cały spadek. Artykuł 1038 §2 Kodeksu cywilnego stanowi expressis verbis, że umową może zostać objęty cały albo tylko część spadku. Spadkobiercy mają dużą swobodę w zakresie wyboru sposobu, w jaki dokonają działu spadku. To oni ustalają, jakie przedmioty majątkowe otrzyma każdy z nich. Mogą cały majątek przyznać wyłącznie jednemu z nich oraz ustanowić spłaty na rzecz pozostałych. Działu spadku można również dokonać w drodze sprzedaży majątku spadkowego i podziału uzyskanej stąd ceny między spadkobierców. W umowie o dział spadku nie można natomiast ustalić wielkość udziałów spadkowych każdego spośród spadkobierców w sposób odmienny niż wynikający z przepisów Kodeksu cywilnego lub testamentu, ponieważ skutkowałoby to bezwzględną nieważnością umowy stosownie do treści art. 58 Kodeksu cywilnego. Nie jest natomiast wykluczone dokonanie w umowie zbycia udziałów spadkowych lub udziałów w poszczególnych przedmiotach spadkowych na rzecz innych spadkobierców.Spadkobiercy w umowie mogą dokonać nie tylko podziału aktywów, ale również pasywów – długów spadkowych. Postanowienia umowy określające, kto i za jakie długi ponosi odpowiedzialność, mogą być skuteczne jednak wyłącznie między współspadkobiercami. Ogólne zasady odpowiedzialności za długi spadkowe są określone w art. 1034 Kodeksu cywilnego i to według tych zasad spadkobiercy będą ponosić odpowiedzialność za długi spadkowe wobec wierzycieli.

Dokonując podziału rzeczy i praw należących do spadku, odmiennie niż w przypadku działu sądowego, współspadkobiercy nie muszą uwzględniać darowizn dokonanych przez spadkodawcę lub mogą zdecydować w jaki sposób zaliczyć je na poczet schedy spadkowej. Ta sama zasada odnosi się do kosztów wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego spadkobiercy, o których stanowi art. 1043 Kodeksu cywilnego. Nadto, spadkobiercy mogą w umowie dokonać między sobą rozliczeń z tytułu pobranych ze spadku pożytku oraz dokonanych na spadek nakładów, a także z tytułu posiadania przez współspadkobierców określonych przedmiotów spadkowych od chwili otwarcia spadku. Jeżeli spadkobiercy nie uregulują w umowie kwestii wskazanych powyżej, może to zostać poczytane za zrzeczenie się przysługujących im w tym zakresie roszczeń.

Zgodnie z treścią art. 1046 Kodeksu cywilnego, po dokonaniu działu spadku spadkobiercy obowiązani są do rękojmi za wady zarówno fizyczne, jak i prawne według przepisów Kodeksu cywilnego o rękojmi za wady przy umowie sprzedaży. Ponadto, rękojmia co do wierzytelności należących do spadku obejmuje również wypłacalność dłużnika.

Umowa o dział spadku, którą zawarli spadkobiercy jest dla nich wiążąca. Spadkobierca może jednak uchylić się od skutków zawartej umowy na podstawie art. 1046 Kodeksu cywilnego, jeżeli działał pod wpływem błędu.  Uchylenie się od skutków złożonego oświadczenie jest jednak dopuszczalne tylko wtedy, gdy błąd dotyczył stanu faktycznego, który przez strony uważany był za niewątpliwy.

Umowa o rozporządzenie przedmiotem należącym do spadku

Art. 1036 zd.1 Kodeksu cywilnego pozwala spadkobiercy rozporządzać swoim udziałem w przedmiocie należącym do spadku. Oznacza to, że udział spadkobiercy w poszczególnych przedmiotach należących do spadku może być przedmiotem zbycia, obciążenia lub innej czynności prawnej.

Udziałem należącym do spadku może rozporządzać spadkobierca, który przyjął spadek albo, który nabył spadek z mocy prawa z uwagi na upływ terminu przewidzianego na złożenie oświadczenia o przyjęciu albo odrzuceniu spadku.

Rozporządzenie może nastąpić odpłatnie lub pod tytułem darnym w zależności od treści konkretnie zawartej umowy, np. umowy sprzedaży, zamiany, darowizny.Zbycie udziału w przedmiocie należącym do spadku w zasadzie nie wpływa na istniejącą między współspadkobiercami wspólność majątku spadkowego, a nabywca nie może zażądać zniesienia wyłącznie współwłasności nabytego przedmiotu.

Spadkobierca ma ograniczoną swobodę w zakresie rozporządzania udziałem w przedmiotach należących do spadku, ponieważ na dokonanie rozporządzenia musi uzyskać zgodę pozostałych spadkobierców. Co więcej, zgody współspadkobierców na dokonanie rozporządzenia nie można zastąpić odpowiednim rozstrzygnięciem sądu.

Brak zgody jednego ze współspadkobierców na dokonanie takiego rozporządzenia wywołuje skutek w postaci bezskuteczności rozporządzenia tylko wtedy, gdyby rozporządzenie naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku. Oznacza to, że w takim wypadku w postępowaniu spadkowym określony przedmiot będzie traktowany tak, jakby udział w nim nie został zbyty.

Spadkobierca, który dokonuje rozporządzenia ponosi odpowiedzialność za wady fizyczne lub prawne przedmiotu na zasadach ogólnych.

Umowa o zbyciu spadku lub udziału spadkowego

Art. 1051 pozwala spadkobiercy zbyć spadek w całości lub części. Umowa zobowiązująca do zbycia spadku, jak i umowa go przenosząca powinny być zawarte w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności, co wynika z treści art. 1051 §3 Kodeksu cywilnego.

Zbyć spadek może wyłącznie spadkobierca, który już przyjął spadek albo spadkobierca wobec którego upłynął już sześciomiesięczny termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu albo odrzuceniu spadku. Nie jest natomiast konieczne, aby spadkobierca zbywający spadek lub udział spadkowy legitymował się w chwili zawarcia umowy postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku albo aktem poświadczenia dziedziczenia.

Z uwagi na to, że umowa o zbyciu spadku może zostać zawarta przez spadkobiercę, który nie uzyskał postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku albo aktu poświadczenia dziedziczenia, istotne jest precyzyjne określenie przedmiotu umowy. Posłużenie się określeniem: „cały udział spadkowy zbywcy”  spowoduje, że nabywca uzyska wszystko to, co ostatecznie przypadłoby zbywcy na skutek wydarzeń, których strony w chwili zawarcia umowy nie przewidywały. Jeżeli strony określą wielkość przenoszonego udziału może okazać się, że przedmiotem umowy o zbyciu była jedynie część, a nie całość udziału spadkowego zbywcy.

Umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do zbycia spadku wywołuje skutek rozporządzający stosownie do treści art. 1051 §1 Kodeksu cywilnego. Strony mogą jednak zastrzec odmiennie w treści umowy.  Jeżeli strony zawierają umowę przenoszącą spadek w wykonaniu istniejącego już zobowiązania, to ważność umowy przenoszącej spadek uzależniona jest od istnienia zobowiązania. Zgodnie z treścią art. 1053 Kodeksu cywilnego nabywca spadku lub udziału spadkowego staje się następcą zbywcy pod tytułem ogólnym. Oznacza to, że nabycie obejmuje ogół praw i obowiązków należących do spadku.

Nabywca może podejmować te działania, do których uprawniony był zbywca, jak np. wystąpić z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku. Względem nabywcy będą skuteczne dokonane przez zbywcę czynności, które określają zarząd i sposób korzystania ze wspólnego majątku, jeżeli w chwili zawarcia umowy nabywca o tych czynnościach wiedział lub z łatwością mógł się dowiedzieć.

Przejście na nabywcę obowiązków należących do spadku oznacza, że ponosi on odpowiedzialność za długi spadkowe w zakresie, jaki wynika z treści złożonego przez zbywcę oświadczenia o przyjęciu spadku albo z niezłożenia takiego oświadczenia przez zbywcę. Względem wierzycieli zbywca oraz nabywca ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe. Strony mogą natomiast określić, czy nabywca będzie ponosił odpowiedzialność za to, że wierzyciele nie będą żądać od zbywcy spłaty długów spadkowych. Na wypadek, gdyby strony nic w tej kwestii nie postanowiły, zastosowanie znajdzie art. 1055 §2 Kodeksu cywilnego i nabywca będzie względem zbywcy ponosił odpowiedzialność za to, że wierzyciele nie będą od zbywcy żądać spełnienia świadczeń w celu zaspokojenia długów spadkowych.

Strony określają w treści umowy, w jaki sposób dokonają między sobą rozliczeń oraz z jaką chwilą na nabywcę przechodzą korzyści i ciężary związane z przedmiotami należącymi do spadku. W braku odpowiednich postanowień należy stosować postanowienia Kodeksu cywilnego zawarte w art. 1054 i 1057 Kodeksu cywilnego.

Stosownie do treści art. 1054 Kodeksu cywilnego zbywca ma obowiązek wydać nabywcy wszystko to, co uzyskał w zamian lub jako odszkodowanie za przedmioty zbyte, utracone lub uszkodzone. Nadto, jeżeli zbycia dokonano odpłatnie, zbywca musi wyrównać nabywcy ubytek wartości spadku, który powstał w wyniku zużycia lub nieodpłatnego rozporządzenia przedmiotami do niego należącymi.Na nabywcy ciąży natomiast obowiązek zwrotu zbywcy wydatków i nakładów, które zostały poczynione na spadek. Właściwym wydaje się przyjęcie, że zwrotowi podlegają nakłady konieczne oraz użyteczne, jeżeli zwiększają wartość przedmiotów należących do majątku spadkowego.

Zgodnie z treścią art. 1057 Kodeksu cywilnego korzyści oraz ciężary związane z przedmiotami należącymi do spadku, a także ryzyko ich przypadkowej utarty lub uszkodzenia przechodzą na nabywcę z chwilą zawarcia umowy. Zbywca spadku lub udziału spadkowego nie ponosi odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady fizyczne lub prawne przedmiotów należących do spadku. Nie wyklucza to jednak odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady prawne spadku lub udziału spadkowego, który jest przedmiotem umowy. Zakres odpowiedzialności wobec nabywcy określać będą odpowiednie przepisy normujące daną umowę, np. sprzedaży albo darowizny.

Bibliografia