Wszystkie dzieci wymagają miłości, opieki i dbałości. W większości przypadków odpowiadają za to rodzice dziecka. W celu określenia obowiązków i praw związanych z opieką nad dzieckiem stosuje się termin „władza rodzicielska.” W zakres tego pojęcia wchodzi odpowiedzialność za zapewnienie dziecku schronienia, pożywienia i odzieży, a także odpowiedzialność za wychowanie dziecka z poszanowaniem jego praw i godności. Obejmuje ono także odpowiedzialność za opiekę nad mieniem dziecka, o ile takie istnieje, a także prawo do działania w imieniu dziecka.
Władza rodzicielska powstaje z mocy prawa z chwilą urodzenia się dziecka i trwa do osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości lub do jego wcześniejszej śmierci.Zakres władzy rodzicielskiej nie zawsze przysługuje rodzicom w pełni, decyduje o tym dobro dziecka. Sąd może tę władzę rodzicom ograniczyć, zawiesić a nawet jej ich pozbawić.
Jeżeli rodzice mieszkają razem, to zwykle władzę rodzicielską nad swoimi dziećmi sprawują wspólnie. Jeżeli jednak rodzice decydują się na separację lub rozwód, muszą zdecydować, w jaki sposób władza rodzicielska będzie sprawowana w przyszłości. Rodzice mogą zdecydować, że dziecko będzie mieszkać zamiennie z każdym z nich lub też z jednym z nich a drugi będzie miał prawo do odwiedzania dziecka w określonych porach.Rodzice mogą rozstrzygnąć tę kwestię na mocy wzajemnego porozumienia lub występując na drogę sądową.
Jeżeli rodzice dziecka żyją oddzielnie, najczęściej pełną władzę rodzicielską powierza się rodzicowi, z którym dziecko mieszka i jednocześnie ogranicza się władzę rodzicielską drugiego rodzica. Oznacza to, że rodzic ten będzie miał tylko określone obowiązki i uprawnienia w stosunku do dziecka. Będzie miał prawo współdecydować o wyborze szkoły lub zajęć pozaszkolnych, zawodu, sposobu leczenia, spędzenia wakacji etc.
Istnieją też inne podstawy do pozbawienia lub ograniczenia władzy rodzicielskiej. Ma to miejsce w sytuacjach zagrożenia dobra dziecka, kiedy rodzice z powodu trudności życiowych nie radzą sobie z obowiązkami wychowawczymi. Sąd mając na uwadze pomoc rodzinie, może w szczególności zobowiązać takich rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania lub skierować rodziców do placówek albo specjalistów zajmujących się terapią rodzinną czy poradnictwem. Sąd może także określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, jak również poddawać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego. Ponadto dopuszcza się również możliwość zarządzenia umieszczenia małoletniego w rodzinie zastępczej albo w innej placówce opiekuńczo-wychowawczej.
Najsurowszym środkiem ingerencji sądu w sprawowanie władzy rodzicielskiej jest możliwość orzeczenia przez sąd pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej nad dzieckiem.
O pozbawieniu władzy rodzicielskiej orzeka sąd, jeżeli zaistnieją przyczyny jej pozbawienia. Do pozbawienia władzy rodzicielskiej może dojść poprzez złożenie wniosku o pozbawienie władzy rodzicielskiej do sądu rejonowego wydział rodzinny i nieletnich. Sprawa taka jest rozpatrywana w trybie nieprocesowym i może być wszczęta zarówno na wniosek rodziców jak i z urzędu.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być także orzeczone w wyroku orzekającym rozwód, separację i unieważnienie małżeństwa.
Decyzję o pozbawieniu władzy rodzicielskiej sąd podejmuje w przypadku gdy:
- • władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody (gdy rodzic zaginął, odbywa wieloletnią karę pozbawienia wolności, jest przewlekle chory lub też wyjechał na stałe poza granice kraju),
- • rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej, poprzez nadmierne karcenie dziecka, wykorzystują seksualnie dziecko, zmuszają do ciężkiej pracy zarówno w celach zarobkowych jak i w gospodarstwie domowym, namawiają dziecko do popełnienia przestępstwa.
Rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej nie ma prawa uczestniczyć w wychowaniu dziecka, nie ma prawa zarządzać jego majątkiem, występować w jego imieniu ani też decydować o ważnych sprawach dziecka.
Rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej w dalszym ciągu jest zobowiązany do alimentacji, a dziecko zachowuje prawo do dziedziczenia po rodzicu. Również rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej może w przyszłości domagać się od dziecka alimentów na siebie oraz może po dziecku dziedziczyć.Ponadto w dalszym ciągu rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej ma prawo do osobistych kontaktów z dzieckiem, chyba że zakaz tych spotkań zostanie wydany przez sąd.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie jest orzeczeniem wydanym raz na zawsze. Sąd może przywrócić władzę rodzicielską, jeżeli dojdzie do wniosku, że jej przywrócenie jest w danych okolicznościach zgodne z dobrem dziecka.
