W polskim systemie prawnym obowiązuje zasada, zgodnie z którą każdy człowiek z chwilą ukończenia osiemnastego roku życia nabywa pełną zdolność do czynności prawnych.
Zdolność ta pozwala mu poprzez jego własne działania na nabywanie we własnym imieniu różnego rodzaju praw i obowiązków oraz na rozporządzanie nimi. Od tego momentu człowiek może również zaciągać różnego rodzaju zobowiązania. Osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych może nie tylko zawierać różnego rodzaju umowy, swobodnie dysponować należącymi do niej składnikami majątkowymi, ale również decydować o swoim zdrowiu i ewentualnym leczeniu.Niektóre osoby z racji choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie są jednak w stanie samodzielnie kierować swoim postępowaniem bądź samodzielnie prowadzić wszystkich swoich spraw życiowych.
Ochrona interesów osobistych i majątkowych tych właśnie osób wymaga niekiedy, by ich zdolność do czynności prawnych została ograniczona bądź też by zostali oni jej całkowicie pozbawieni. Temu właśnie celowi służy instytucja ubezwłasnowolnienia.
Zgodnie z art. 16§1 Kodeksu cywilnego, osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.
Ubezwłasnowolnienie częściowe orzeka się tylko wobec osoby pełnoletniej (mającej pełną zdolność do czynności prawnych). Jest to istotna różnica w porównaniu do ubezwłasnowolnienia całkowitego, które może zostać orzeczone wobec osoby niepełnoletniej, która ukończyła trzynasty rok życia (mającej ograniczoną zdolność do czynności prawnej). Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.
Aby wszcząć postępowanie w przedmiocie ubezwłasnowolnienia należy skierować do sądu okręgowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby, której dotyczy sprawa, stosowny wniosek.Od wniosku uiszcza się opłatę w wysokości 40 zł. Do kosztów postępowania należy doliczyć również koszt zaliczki na opinie biegłych psychologa i psychiatry w wysokości 500 zł oraz wydatki związane z czynnościami kuratora w kwocie ok. 120 zł.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie może złożyć jedynie:
- • małżonek osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona,
- • jej krewni w linii prostej (ojciec, matka, dzieci, wnuki),
- • jej rodzeństwo,
- • jej przedstawiciel ustawowy,
- • prokurator.
O ubezwłasnowolnieniu całkowitym i częściowym orzeka sąd okręgowy w trzyosobowym składzie sędziów zawodowych.Ubezwłasnowolnienie całkowite może być uchylone, jeżeli ustaną przyczyny, dla których je orzeczono lub zamienione na częściowe w razie poprawy stanu zdrowia psychicznego ubezwłasnowolnionego.
Opiekę nad ubezwłasnowolnionym całkowicie ustanawia sąd opiekuńczy. Opiekunem ubezwłasnowolnionego całkowicie powinien być ustanowiony jego ojciec lub matka albo oboje rodzice. Jeżeli ubezwłasnowolniony pozostaje w związku małżeńskim, to pierwszeństwo w sprawowaniu opieki nad nim, nawet przed jego rodzicami, uzyskuje małżonek. Opiekun sprawujący pieczę nad osobą i majątkiem ubezwłasnowolnionego, podlega nadzorowi sadu opiekuńczego.
Tak samo, jak opiekun osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie tak i kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo powinien uzyskiwać zezwolenie sądu opiekuńczego we wszystkich ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub majątku ubezwłasnowolnionego. Od zasady, że osoba ubezwłasnowolniona częściowo dokonuje czynności prawnych sama, ale do ich ważności potrzebna jest zgoda kuratora jest wiele wyjątków.
Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może samodzielnie, bez zgody kuratora, dokonywać czynności prawnych, które nie powodują po jego stronie powstania zobowiązania ani rozporządzenia istniejącym prawem majątkowym. Może zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych sprawach życia codziennego, może również nawiązać stosunek pracy oraz dokonywać czynności prawnych, które dotyczą tego stosunku. Może również, bez zgody kuratora rozporządzać swoim zarobkiem.
